La historia scretta dalla vischnaunca da Breil nova entscheiva per tuts tschun vischinadis igl onn 765. Ei dat denton differents indezis che cumprovan ch’igl intschess dalla vischnaunca era habitaus gia bia pli baul e quei dapi il Temps da bronz.
Dil temps entuorn 800 s. Cr. era la Currezia (tud. Churrätien) in stadi ecclesiastic fetg spatitschau. La famiglia dils Zaccons / Victorids menava quei stadi. Ella metteva il preses ed igl uestg ed exequeva aschia a medem temps la pussonza seculara ed ecclesiastica. Ils 15 da december 765 ha igl uestg Tello regalau ses beins en Surselva alla giuvna claustra da Mustér. La descripziun detagliada furnescha enconuschientschas impurtontas davart il stadi dalla cultivaziun dil terren, la colonisaziun e la cumposiziun dalla populaziun.
Andiast
El testament da Tello vegn „Andeste“ numaus per l’emprema ga. El temps medieval dumbrava il vischinadi siat singulas cuorts: Curnengia, Capuot, Camenisch, Curtginatsch, Calaser, Vitg, Carnugl. Economicamein era el colligiaus cun Vuorz.
Andiast ha apparteniu al domini da differents signurs: entuorn ils 1200 a quels da Grünenfels, pli tard a quels da Montalt, dapi 1378 al signuradi da Vuorz e dapi 1472 alla claustra da Mustér. In document digl onn 1472 attesta era ch’ei deva minieras ella Val Tschegn. Da 1429 entochen 1734 ha Andiast fatg part dil cumin da Vuorz e silsuenter da quel da Rueun.
La baselgia parochiala vegn documentada igl onn 1461. Patruns baselgia ein s. Giulitta e s. Quiricus. Entochen 1526 ei Andiast staus unius ecclesiasticamein culla pleiv da Vuorz. En consequenza dad ina decisiun dalla dertgira d’appellaziun dalla Ligia Grischa dils 1526 ein differentas caplanias separadas da lur pleiv materna, aschia era Andiast da Vuorz. Suenter che Vuorz ei sedecidius per la reformaziun ei Andiast vegnius pastoraus naven da Rueun entochen igl onn 1628. Las differenzas pervia dalla cardientscha han provocau diversas dispetas duront ils tschentaners.
Igl onn 1956 decida la vischnaunca purila ina meglieraziun generala dil funs. Quei project vegn terminaus diesch onns pli tard. 1972 ha Andiast fundau ensemen cun las vischnauncas da Breil e Vuorz la Societad Runals e pendicularas Péz d’Artgas SA, oz Pendicularas Breil-Vuorz-Andiast SA.
Breil
Pertuccont la derivonza dil num Bregelo ni Brigilo ch’ei numnaus el testament da Tello dat ei differentas tesas:
- Il num Brigels ei d’origin celtic e munta pintga tuor. Quei num renviescha al Crest s. Sievi sur il vitg. Leu sesanflan restonzas d’ina pintga fortezia e la caplutta da s. Sievi dil temps medieval tumpriv.
- Il num Bregl ni Breil savess derivar da brogilos, quei che significhescha ton sco bostga ni caglioma.
- Il num Briga vegn translataus cun cuolm, crest ni collina.
- La presilba „Bre“ exista el Grischun en plirs loghens. La historia da quels va anavos entochen el temps medieval tumpriv.
Breil ensemen culs vischinadis da Dardin e Danis-Tavanasa ha adina apparteniu alla claustra da Mustér el Cumin dalla Cadi. Egl ost dil vitg sil Crest da Marmarola sesanfla ina ruina barschada giu igl onn 1496. Probabel setractava ei dalla migiuria dalla claustra.
La baselgia parochiala dedicada all’Assumziun da Maria datescha dil temps medieval tumpriv e vegn documentada igl onn 1185 sco proprietad dalla claustra da Mustér. Tochen ils 1650 ei la baselgia era stada la suletta baselgia parochiala pigl entir territori da Breil e per Schlans.
1536 han novs colonists, ils schinumnai „Libers da Laax“ seschau integrar ella Dertgira aulta dalla Cadi. Denter 1550 e 1631 han treis pestilenzas caschunau buca meins che 626 unfrendas els vischinadis dalla pleiv da Breil.
El 18avel tschentaner ein la claustra ed il pievel dil cumin dalla Cadi vegni involvai ell’uira denter l’Austria e la Frontscha. Cura che las famiglias de Latour, attaschadas alla Frontscha, ein sesentidas disfavorisadas el cumbat electoral dils cumins da 1725 e 1728, han ellas cumbattiu per la dismessa dalla dieschma. Igl onn 1728 han ils vischinadis da Breil refusau da pagar la dieschma claustrala. En quella dira dispeta che ha cuzzau plirs onns ei l’entira hierarchia dallas instanzas entochen agl impertaur Carl VI stada involvada. Per in cuort temps ein ils vischinadis da Breil schizun vegni exclaus dil Cumin dalla Cadi. Igl onn 1737 eis ei finalmein vegniu ad in cumpromiss. Ils vischinadis han stuiu pagar lur obligaziuns dils onns bloccai ed han silsuenter (1738) saviu secumprar libers dalla dieschma.
L’avertura dalla via carrabla Vuorz – Breil igl onn 1870 ha dau slontsch al turissem da stad che haveva entschiet a flurir ils onns 1850.
Schegie ch’ils vischinadis da Breil, Dardin e Danis-Tavanasa han da vegl enneu adina luvrau stretgamein ensemen e tgirau bunas relaziuns, han ei duvrau biars onns per approbar ina constituziun communala. Tochen igl onn 1909 han els reglau las fatschentas communablas tenor ils vegls dretgs e reglaments.
Suenter la 2. uiara mundiala ha l’armada aviert a Breil ina plazza da tir per las truppas da defensiun encunter aviuns. Suenter ils onns 1950 ei Breil sesviluppaus ad in impurtont center dall’economia d’electricitad cun lag da fermada e centralas.
Igl onn 1911 ei igl Uaul dil Scatlè vegnius mess sut protecziun dalla natira ed igl onn 1999 la Val Frisal. Muort l’avertura dil territori da skis e cheutras dil turissem d’unviern ei il vitg da Breil buca staus pertuccaus dil digren dalla populaziun.
Dardin
„Agrum in Ardunae“ (=èr a Dardin) aschia vegn il vitg presentaus el testament da Tello. Il num vegl dil vitg che vegneva duvraus entochen el 19avel tschentaner era `Ardin`. Il vitg da Dardin secumpona dils uclauns Casut, Casu, Capaul, Caprè, Gliz e Capeder. Els ein situai per liung dalla via veglia da Schlans a Breil. Dardin ha manteniu siu caracter puril entochen il di dad oz. Aschia ha era la veglia substanza architectonica saviu vegnir conservada per gronda part. Da menziunar specialmein ein las casas purilas caracteristicas dil 18avel tschentaner tardiv els uclauns da Capaul, Gliz e Capeder.
El caraun dalla via denter Danis e Dardin sesaulza in crest da ca. 50 m lunghezia e 20 m ladezia, il Grep Patnasa. Alla surfatscha da quei grep sesanflan varga 30 scaluttas. La pli gronda cuppa veseivla ha in diameter da 25 cm ed ina profunditad da 15 cm. Il num Patnasa ni Patnal ei preromans e munta ton sco casti ni fortezia. Entochen oz han ins aunc buca anflau fastitgs dad in habitadi.
El rodel dils uclauns che fuorman ensemen il vitg da Dardin giugava pli dabaul igl uclaun da Pugaus (Arpagaus) ina rolla fetg impurtonta. L’interessanta construcziun dalla caplutta da s. Clau ei la suletta perdetga intacta da quei anteriur habitadi. Ella muschna dasperas cattan ins mo aunc ils fundaments d’ina casa. Situaus ella vischinonza dalla via da Strada formava el duront il temps medieval probablamein l’ucliva principala da Dardin. Ses habitonts profitavan dil traffic dalla via da transit che passava rodund 200 m sut igl uclaun. Pugaus ei vegnius bandunaus entuorn igl onn 1800.
Naven da 1664 fuorma Dardin ina atgna pleiv dedicada a s. Bistgaun. L’entschatta 2016 ein las treis pleivs dalla vischnaunca da Breil puspei vegnidas fusiunadas.
Per promover l’agricultura ei la meglieraziun generala vegnida iniziada igl onn 1992.
Danis
El testament da Tello vegnan beins „ad Anives“ numnai. Il vitg da Danis, oriundamein construius per liung dalla via, ei situaus sin ina planira sur il Rein.
La pli veglia part dil vitg fuorman las casas dalla zona su. La part sut dil vitg ei vegnida reconstruida suenter il grond incendi da 1924.
Onns alla liunga ha igl Ual dalla Val Cuschina furniu l’energia a biars pigns indrezs industrials (mulin, resgia, fravgia, ferbaria, scarsinaria, tissunzeria).
La construcziun dallas ovras electricas han iniziau suenter ils 1970 in ferm svilup economic. Ensemen cun las centralas ei era il quatier Tumvi per ils emploiai dalla ovras vegnius construius. Ils quatiers novs ein quels el Plaun, Grotta e Sut Baselgia.
Ensemen cun Breil, Dardin, Tavanasa e Schlans formava era il vitget da Danis la gronda pleiv da Breil. La pastoraziun da Breil anora cun in plevon ed in caplon era naturalmein fetg difficila. Ins patratgi mo vid las grondas distanzas e las schliatas vias, oravontut il temps d’unviern. La pastoraziun era fetg munglusa. Quei cumprovan era ils cudischs da batten, lètg e mortori dalla pleiv da Breil. Mo mintga sapocu ei d’anflar in num da Danis ni Tavanasa. Per far frunt alla reformaziun che haveva fitgau pei a Danis-Tavanasa ha igl avat da Mustér schau ereger a Danis igl onn 1581 ina caplutta dedicada alla Sontga Trinitad. Suenter la separaziun ecclesiastica da Breil ils 1650 ei la pleiv da Danis-Tavanasa vegnida pastorada entochen ils onns 1940 da paders caputschins. Dapi 2016 fuorman Danis e Tavanasa puspei ina pleiv ensemen cun Dardin e Breil.
La meglieraziun funsila ei vegnida terminada igl onn 2001.
Tavanasa
La historia da Tavanasa ei era la historia da Danis. Igl onn 765 vegn Tavanasa numnaus „Abbatissae“ ed en in document da 1470 ei d’anflar il num „Thafanatzen“. Tavanasa ei in tipic vitg construius suenter la via. El s’extenda leu nua ch’il Rein fa in caraun, per liung dil pei dalla spunda umbrivauna. Il terren d’agricultura ei plitost scarts a Tavanasa, perquei ei sesviluppau en quei vitg ina liunga tradiziun da buns e capavels mistergners. L’avertura dalla staziun dalla Viafier retica igl onn 1912 ha favorisau quei fatg e possibilitau a Tavanasa da sesviluppar ad in impurtont center da marcanzia e mistergners.
Damai che Tavanasa ei baghegiaus da l’autra vart dil Rein han las punts sur il Rein adina giugau ina impurtonta rolla per quei vitg. El contuorn da Tavanasa meinan oz siat punts il traffic sur il Rein. Egl ost dil vitg meina la punt-fier il traffic motorisau (mo autos da persunas) e traffic lev (pedunzs e velocipedists) sur il flum. Lu suonda la punt da Versell ch’ei gest vegnida renovada ed aviarta pil traffic lev. Parallel meina la punt nova il traffic motorisau en direcziun Danis-Breil sur il Rein. La pli gronda punt ei la punt dalla via d’untgida. Enviers vest suonda silsuenter la punt dalla Viafier retica e lu las duas punts dalla Axpo Hydro Surselva SA che surveschan al traffic da menaschi.
La pli enconuschenta punt ei vegnida baghegiada igl onn 1905 dil renomau inschignier Robert Maillart. Igl onn 1927 ei quella punt vegnida destruidad’ina gronda bova. Tschun bgahetgs vegnan destrui e siat persunas piardan lur veta ella bova.
Tavanasa ha tgirau buns contacts culs vischins da Sursaissa, d’Axenstein, Vali e Cathomen ni per tudestg Tomahüs. Cathomen ha apparteniu alla vischnaunca da Breil entochen igl onn 2003. Lu ei Tomahüs vegnius incorporaus alla vischnaunca da Sursaissa.
Sch’ins discuora da Danis-Tavanasa patratg’ins secapescha era da Mutteins, igl uclaun da l’autra vart dil Rein. Sper las casas silla plaunca sulegliva, secatta a Mutteins Sut il center d’industria dalla vischnaunca.
Vuorz
Era „Vorce“ vegn menziunas l’emprema ga el testament da Tello da 765. Il num tudestg Waltensburg sereferescha oriundamein al casti dil Munt sogn Gieri (1209 Waltramsburg). Il liug dil casti ei vegnius denominaus tenor la baselgia fortificada da s. Gieri dil temps medieval tumpriv. A Munt s. Gieri han ins cattau fastitgs d’ina culegna dil temps da bronz e d’ina culegna retica-illirica dil temps da fier sco era fragments romans. El temps medieval possedeva Vuorz culegnas exteriuras a Ladral ed a Munt s. Gieri.
Sil territori da Vuorz secattan treis ulteriuras ruinas da castials medievals. El 13avel tschentaner era Chischlatsch la sedia dils signurs da Grünenfels. Era ils castials Grotta (Kropfenstein) e Cafoghel (Vogelberg) han a sias uras giugau ina impurtonta rolla e dattan perdetga dalla muntada historica dil vischinadi da Vuorz.
La baselgia da s. Desiderius e s. Leodegar, baghegiada egl 11avel tschentaner (e numnada per l’emprema ga ils 1241), ei daventada fetg renomada grazia als frescos gotics d’in pictur artist genial, realisai viers 1350. Il medem pictur – siu num e sia derivonza ein nunenconuschents ed ins numna el sulettamein il Meister da Vuorz – e siu luvratori han fatg frescos en dapli che otg baselgias el Grischun. Viers 1450/51 ei la baselgia vegnida engrondida ed aunc inaga picturada dad in auter meister; la veglia baselgia parochiala s. Gieri a Munt s. Gieri ei vegnida bandunada il medem temps.
Alla pleiv da Vuorz apparteneva oriundamein era la caplania d’Andiast. En connex cun pliras separaziuns entras decisiuns dalla dertgira d’appellaziun dalla Ligia Grischa (1526) ei era Andiast daventaus in’atgna pleiv. Vuorz ei lu aunc buca sedecidius per la nova cardientscha. Pli tard, ils onns 1530, ei Vuorz sco sulet vischinadi dalla part sura dalla Surselva daventaus reformaus. Quei ei in dils motivs ch’ei ha dau ferms ligioms denter „Uors“ – aschia senumnava il vischinadi entochen il 20avel tschentaner – ed ulteriurs vitgs reformai dalla Foppa.
Sco en strusch in cumin ein ils process da strias dil 17- e 18avel tschentaner documentai bein els archivs. Dils protocols ei d’intervegnir che dudisch persunas ein vegnidas executadas, duas bandischadas e tschun relaschadas.
Igl onn 1734 ha il vischinadi da Vuorz cumprau ora ils davos dretgs dil signuradi da Munt Sogn Gieri ed ei aschia sedeliberaus definitivamein dalla claustra da Mustér. Sinaquei ha el formau in agen cumin reformau Vuorz, ferton ch’ils vischinadis catolics dil cumin da Vuorz (Rueun, Siat, Pigniu, Andiast e Schlans) han naven da lu formau il cumin Vuorz-Rueun ch’ei vinavon staus dependents digl avat da Mustér.
Grazia a donaziuns e fundaziuns dil grond benefactur Anton Cadonau (1850–1929) e grazia als tscheins d’aua sco era allas entradas dils uauls ei la vischnaunca da Vuorz stada entochen ils 1963 ina vischnaunca zun beinstonta che incassava neginas taglias communalas. Suenter il 1961 ha l’arrundaziun dil funs e la mecanisaziun migliurau marcantamein la situaziun agrara, il medem temps denton era provocau ina sperdita da plazzas da lavur.
Era Vuorz ei staus fundatur dalla societad dallas pendicularas Péz d’Artgas SA. Vuorz ei oravontut sestentaus per in turissem moderau ed ecologic. Il Hotel Ucliva aviarts igl onn 1983 vala sco piunier sin quei sectur.
Ils loghens ch’ein numnai el medem document historic dils 765 ein sedecidi da semetter ensemen ed ir en cuminonza viers il futur. Cun l’entschatta schaner 2018 entscheiva pia in niev capetel ella historia dils suranumnai vischinadis. Igl ei da giavischar ch’ei detti in bien e prospereivel temps.
